Sołtysiak Marian, pseud.: Barabasz, Mateusz Sobczak (1918–1995), dowódca oddziału Armii Krajowej, oficer WP. Ur. 1 II w Gnojnie (pow. stopnicki), był jednym z dziewięciorga dzieci Michała, rządcy majątku Łuniewskich, i Franciszki z domu Pasternak. Rodzina S-a mieszkała początkowo w Gnojnie, a następnie w pobliskiej resztówce Piła.
S. uczył się w szkole powszechnej w Gnojnie, a od r. 1930 uczęszczał do Gimnazjum im. Mikołaja Reja (od r. 1934 Gimnazjum i Liceum im. Stefana Żeromskiego) w Kielcach, gdzie w r. 1938 zdał maturę. W tym czasie należał do 2. Kieleckiej Drużyny Harcerskiej im. Jana H. Dąbrowskiego i brał udział w Międzynarodowym Zlocie 25-lecia Związku Harcerstwa Polskiego w Spale; wchodził w skład szkolnego Koła Literackiego oraz redakcji pisma uczniowskiego pt. „Młodzi idą”, w którym zamieszczał swoje wiersze i opowiadania. Wraz z kolegami utworzył tzw. Grupę Świętokrzyską – Gołoborze. W opublikowanym przez nią zbiorze wierszy „Gołoborze. Poezje” zamieścił dwadzieścia utworów poetyckich pt. Smętki świętokrzyskie. Wiersze wybrane.
Po ukończeniu szkoły średniej S. odbył jednoroczną służbę wojskową na dywizyjnym kursie podchorążych rezerwy 2. DP. W r. 1939 został przyjęty do Szkoły Dziennikarskiej w Warszawie. Jako kapral podchorąży wziął udział w kampanii wrześniowej w szeregach 4. pp legionów 2. DP; pod Zamościem dostał się do niewoli niemieckiej, z której zbiegł i wrócił w rodzinne strony. Od razu znalazł się w szeregach konspiracyjnych. Początkowo działał w związanym z endecją Związku Jaszczurczym i w jego imieniu jeździł w bliżej nieznanych misjach do Niemiec, ale już 11 IX t.r. został zaprzysiężony w Służbie Zwycięstwu Polski, następnie służył w Związku Walki Zbrojnej/Armii Krajowej (AK). Przez pewien czas przebywał w oddziale «Jędrusia» – Władysława Jasińskiego. W styczniu 1943 został mianowany dowódcą Kedywu obwodu kieleckiego AK, a na przełomie lutego i marca t.r. zorganizował oddział dywersyjny (początkowo liczący siedem osób), działający odtąd pod jego dowództwem na południowych stokach Gór Świętokrzyskich; przyjął wówczas pseud. Barabasz. W maju awansował do stopnia podporucznika. Dn. 23 VI nadał oddziałowi nazwę «Wybranieccy»; stacjonował on wówczas w lasach Cisowskich, a jego liczebność stale wzrastała – we wrześniu 1943 liczył 40 partyzantów, w marcu 1944 osiągnął stan 120. W r. 1943 przeprowadził S. szereg akcji dywersyjnych i potyczek z Niemcami, m.in. 1 V wysadził most z pociągiem na linii kolejki wąskotorowej Nowa Słupia – Żagań, 11 VIII stoczył potyczkę pod Maleszową, 15 X uwolnił junaków z obozu w Rykoszynie, a 16 X opanował Chęciny. W październiku 1943, przed zbliżającą się zimą, S. podzielił oddział na cztery działające samodzielnie drużyny oraz dodatkowo sekcję miejską; ich ponowne połączenie nastąpiło w końcu marca 1944. W 1. poł. t.r. była to największa zwarta jednostka AK walcząca w obwodzie kieleckim. T.r. «Wybranieccy» S-ego przeprowadzili kolejne akcje, m.in. 25 I zaatakowali pociąg pod Miąsową, 7 III posterunek żandarmerii w Bielinach, 29 IV stoczyli potyczkę pod Widełkami, a 21 IV w Niwkach Daleszyckich. Przejmowali także zrzuty lotnicze i na tym tle dochodziło kilkakrotnie do konfliktów z działającymi na tym terenie oddziałami Batalionów Chłopskich. W kwietniu przestali być oddziałem dyspozycyjnym Kedywu, a zostali uznani za oddział partyzancki – zalążek 4. pp AK. Dn. 1 V oddział S-a został przeformowany w kompanię (w sile 3 plutonów) i działał dalej pod jego dowództwem. W czerwcu w okolicach Cisowa współdziałał ze zrzuconą na spadochronach przez Polski Sztab Partyzancki w ZSRR brygadą «Grunwald», dowodzoną przez mjr. Jana Sobiesiaka «Maksa». Pod koniec czerwca, po utworzeniu 4. plutonu i objęciu dowództwa kompanii «Wybranieckich» przez por. Maksymiliana Lorenca «Katarzynę», S. został dowódcą 1. plutonu. Brał udział w kolejnych akcjach «Wybranieckich», m.in. 22 VI w Chmielniku, 8 VII pod Niestachowem, 26–27 VII, 1, 7 i 11 VIII w Daleszycach, 3 VIII pod wsią Danków, 4 VIII z brygadą «Grunwald» pod Sierakowem. W ramach akcji «Burza» i w czasie formowania zawiązków dywizyjnych AK oddział «Wybranieckich» wszedł w skład 4. pp Legionów 2. DP AK, a S. otrzymał dowództwo 1. kompanii 1. baonu (9 VIII rozkazem dowódcy pułku nadano tej kompanii nazwę – «Wybranieccy»), która toczyła boje m.in. 21 VIII pod Antoniowem w okolicach Szydłowca, we wrześniu pod Fanisławicami i Zaborowicami, w październiku we wsi Radków we Włoszczowskiem i pod Chotowem. Dn. 20 IX awansował S. na porucznika (rozkazem dziennym dowódcy 4. pp z 16 IX 1944). W końcu października oddział wrócił w Góry Świętokrzyskie. Już od pierwszych miesięcy istnienia oddziału partyzanckiego dowodzonego przez S-a, wokół jego osoby narastała legenda.
Po wkroczeniu w styczniu 1945 Armii Czerwonej S. przebywał jakiś czas w Kielcach, a następnie pod przybranym nazwiskiem Mateusz Sobczak w Krakowie, gdzie uzyskał finansowe wsparcie dawnych zwierzchników z AK. Z obawy przed aresztowaniem wraz z żoną przeniósł się do Lublińca pod Częstochową, utrzymując nadal kontakt z przyjaciółmi z Krakowa. W lipcu t.r. dzięki ich pomocy wyjechał przez Czechosłowację do Francji, a następnie do Londynu. Jednak w związku z różnicami poglądów między S-em a kadrą oficerską tam przebywającą i sytuacją rodzinną (w kraju pozostała żona i niedawno urodzony syn), powrócił do kraju i we wrześniu w Częstochowie w ramach amnestii ujawnił swą działalność konspiracyjną w AK. Zaraz potem został aresztowany przez Urząd Bezpieczeństwa (UB) w Koszęcinie pod Lublińcem – gdzie przebywał u rodziny – i przewieziony chory do więzienia w Lublińcu, a następnie do Katowic. Zwolniony wskutek zabiegów żony, został dzięki poparciu J. Sobiesiaka przyjęty do WP w stopniu kapitana. Służył w jednostce w Nysie, aż do referendum w czerwcu 1946. Obawiając się represji, wystąpił wówczas z wojska i osiadł początkowo w Koszęcinie, a następnie w Kłodzku, gdzie kierował przedsiębiorstwem przemysłu terenowego. Później pracował w majątkach koło Dzierżoniowa i w Skokowej Strupinie. Jesienią 1948 przeniósł się do Wrocławia i podjął pracę w Urzędzie Wojewódzkim. Równocześnie zapisał się na studia na Wydz. Prawa Administracyjnego Uniw. Wrocł. We wrześniu 1949 został aresztowany i przez dwa lata był przetrzymywany w siedzibie UB, torturowany fizycznie i psychicznie. Jako materiał dowodowy w śledztwie wykorzystano m.in. „Kronikę oddziału «Wybranieckich»” (prowadzoną przez Władysława Szumilewicza), którą S. posiadał w chwili aresztowania. W r. 1951 został przywieziony na proces pokazowy do Kielc; skazano go na siedem lat więzienia i zdegradowano do stopnia szeregowca. Karę odbywał w więzieniu w Kielcach i w Krakowie. Wskutek złego stanu zdrowia został zwolniony 18 IX 1954. Udał się wówczas do Koszęcina do brata i znalazł zatrudnienie w miejscowym Państw. Gospodarstwie Rolnym jako magazynier.
W r. 1956 przeniósł się wraz z rodziną do Kielc. Był nadal inwigilowany przez służbę bezpieczeństwa. Początkowo pracował w Wojewódzkim Domu Kultury (próbowano go wówczas oskarżyć o malwersacje), a następnie jako kierownik zakładu dziewiarskiego. W r. akad. 1956/7 rozpoczął studia w Wyższej Szkole Rolniczej w Krakowie, ale je przerwał. Pisywał w tym czasie do lokalnych gazet, a także zamieszczał artykuły o charakterze wspomnieniowym w tygodniku „WTK”. W r. 1965 ogłosił książkę Chłopcy Barabasza (W., kolejne wyd.: 1967, 1971). Dzięki pomocy Mieczysława Moczara, wówczas prezesa Zarządu Głównego (ZG) ZBoWiD, przeniósł się do Warszawy i 26 I 1965 podjął pracę w ZG ZBoWiD, jako sekretarz komisji historycznej. Funkcja ta pozwalała nieść pomoc byłym partyzantom z AK, ale zarazem narażała na zarzuty ze strony niektórych kolegów, że współpracuje z władzą komunistyczną. Po dymisji M. Moczara odszedł S. z pracy 1 III 1973 w ZG ZBoWiD i został zatrudniony w Tow. Współpracy z Polonią Zagraniczną «Polonia» (do 1 IX t.r.). Po przejściu na rentę mieszkał kolejno w Warszawie i w Milukach pod Ełkiem. Nadal ogłaszał artykuły, a także wiersze w prasie („Katolik”, „Słowo Ludu”, „Ziemia Kielecka”, „Za wolność i lud”) i uczestniczył w uroczystościach związanych z działalnością AK na Kielecczyźnie. Zmarł 18 XII 1995 w Kielcach, pochowany został na cmentarzu komunalnym w Ełku. Był odznaczony m.in. Krzyżem Walecznych (7 IX 1944) i Orderem Krzyża Srebrnego Virtuti Militari (1965).
S. ożenił się w r. 1944 w Leszczynach (w warunkach konspiracyjnych jako Mateusz Sobczak) z Renatą Nowak, córką przedwojennego dyrektora seminarium nauczycielskiego w Ostrzeszowie. Z małżeństwa tego miał syna Andrzeja (ur. 14 VII 1945), majora Milicji Obywatelskiej, a potem Policji.
Walki partyzanckie oddziału S-a upamiętniono pomnikiem w Daleszycach, 28 VI 1981 w kościele w Cisowie poświęcono mu tablicę pamiątkową, 10 VII 1983 w lasach Cisowskich staraniem byłych jego członków odsłonięto pomnik na szlaku z Daleszyc do Widełek (dla powstańców 1863–4 i partyzantów 1943–5), a 1 VI 1984 – płytę kamienną (1 km na północ od pomnika); postawiono także krzyż w miejscu stacjonowania oddziału na północnym stoku Góry Stołowej. Dn. 29 VII t.r. w kruchcie kościoła parafialnego w Daleszycach p. wezw. św. Mikołaja Archanioła odsłonięto tablicę pamiątkową dla mieszkańców Daleszyc, ufundowaną przez żołnierzy S-a, a 30 VI 1996 – tablicę ku czci S-a.
Fot. S-a w Mater. Red. PSB; – Centralny katalog relacji i wspomnień z lat 1939–1945, Oprac. E. Duraczyński, S. Lewandowska, Wr. 1972–4 I–II; Garus R., Przewodnik dla turystów pieszych i zmotoryzowanych. Kielce–Sandomierz. Góry Świętokrzyskie, Kielce 1999; – Blum I., Z dziejów Wojska Polskiego w latach 1945–1948, W. 1960; Borzobohaty W. „Jodła”, Okręg radomsko-kielecki ZWZ-AK 1939–1945, W. 1984 (fot.); Dąbrowski E., Szlakiem „Jędrusiów”, Kr. 1992 (jako «Barabasz»); Dolata B., Jurga T., Walki zbrojne na ziemiach polskich 1939–1945, W. 1967; Gmitruk J., Konspiracyjny ruch ludowy na Kielecczyźnie 1939–1945, W. 1985; Hillebrandt B., Partyzantka na Kielecczyźnie 1939–1945, W. 1970 (fot. s. 413); Kaczanowski L., Paprocki B., Miejsca pamięci narodowej w województwie kieleckim 1939–1945, Kielce 1989 s. 59–61, 67; Księga pamiątkowa I Liceum Ogólnokształcącego im. Stefana Żeromskiego w Kielcach, Red. A. Massalski, S. Różański, Kielce 1985 s. 56; Massalski A., Meducki S., Kielce w latach okupacji hitlerowskiej 1939–1945, Wr. 1986 (fot.); Paczyńska I., O latach wspólnej walki. Obywatele radzieccy w ruchu partyzanckim na ziemi kieleckiej i krakowskiej 1941–1945, W.–Kr. 1978; Polski czyn zbrojny w II wojnie światowej. Ruch oporu 1939–1945, W. 1988; – Adamczyk M., Tomczyk J., „Burza” w okręgu radomsko-kieleckim w świetle dokumentów, Kielce 1996; Basa M., Opowiadania partyzanta. Wspomnienia żołnierza AK i BCH, W. 1984; Chlebowski C., Reportaż z tamtych dni, W. 1988; Fąfara E., Obrońcom świętokrzyskich wsi, W. 1973; Firley Z., W Kedywie i w „Burzy”, [W.] 1988 (fot.); Gruszczyński W., Odwet „Jędrusie”, Staszów 1995; Iwan S., Świętokrzyskie dni i noce, W. 1994 s. 96, 118, 122–3, 126; Jabrzemski J., Harcerze z Szarych Szeregów, W. 1997; Kotliński J., „Barabasz” – „Wierny”, Wr. 1996–7 I–II (wykaz opracowań autora dot. S-a i „Wybranieckich”); Kuksz K. „Selim”, „Jędrusiowa” dola, W. 1992; Michalczyk M., Gdy każdy dzień był walką, W. 1982 (fot.); Mrożkiewicz J. „Brzoza”, W konspiracji i w walce. Z dziejów podobwodu AK Szydłów, Kielce 1992; Podrygałło J., Ach te dziewczęta. Dysk we wspomnieniach i relacjach, W. 1996; Pyzik K., Sylwetki nieznanych bohaterów. Podobwód AK „Sowa” w obwodzie kieleckim 1939–1945, W. 1994; Ropelewski A. „Karaś”, W jędrzejowskim obwodzie AK, W. 1985; Sobiesiak J., Brygada „Grunwald”, L. 1973; Sołtysiak M. „Barabasz”, Bitwa pod Antoniowem, „Ziemia Kielecka” 1957 nr 9; tenże, Republika Pińczowska, „Za wolność i lud” 1974 nr 32; tenże, Bojowym szlakiem „Wybranieckich”, „Katolik” 1963 nr 30–3, 36, 38–40, 42–4, 46, 48–50, 5/52; Starosz A. „Antena”, Z „Albińskim”, „Nurtem” i „Ponurym”, Skarżysko 1993; Sułowski A., U podnóża Gór Świętokrzyskich, W. 1987; – „Echo Dnia” 1966 nr z 25 VI; „Gaz. Kielecka. 24 Godziny” 1992 nr 127 s. 4; „Gaz. Wyborcza” 1995 nr 294 (nekrolog); „Przekrój” 1996 nr 2 (nekrolog); „Słowo Ludu” 1991 nr 1646, 1994 nr 1845, 1997 nr 149 s. 3, nr 184 s. 3; „Wieś” 1947 nr 14/15 s. 8–9; „WTK” 1974 nr 35; „Za wolność i Lud” 1974 nr 32; „Ziemia Kielecka” 1957 nr 9; „Życie Warszawy” 1996 nr 98 (nekrolog); – B. Ossol.: rkp. 16750; WIH: sygn. III/49/18, III/72/1, III/73/1 (relacje S-a); – Boczarski B. „Jurand”, By Ojczyzna była wolna… Wspomnienia partyzanta z Gór Świętokrzyskich, Kielce 1961 (mszp. w posiadaniu autora); tenże, Kronika oddziału „Wybranieckich” 1943–1944 (mszp. w posiadaniu autora); – Informacje żony, Renaty Sołtysiak z Ełku i Jerzego Kotlińskiego z Wr.
Adam Massalski